پنځمه برخه: ایډیالېزم

په نوموړي فلسفي سیستم کې ((اروا)) (روح) حقیقت دی او توک (ماده) د انسان د شعور زېږندنه ګڼل کېږي. دلته د ((مانا)) ارزښت تر هر څه اوچت دی، یا په بله وینا همدا مانا هر څه ده او ((ريښتیا)) له توکیزې نړۍ نه بهر یواځې د مانا په پېژندنه کې لاسته راځي. هر هغه څه چې د انسان په چاپېریال کې دي، د انسان په ګډون د یوه ستر مانیز ځواک په هوډ جوړ شوي چې انسان یې څرنګوالی پېژندلای نه شي خو ((ريښتیا)) دي.

و اســـمان ته لاس دعقــــل نـــه رســــیږي
دا خو عشق دی چې پر عرش، کرسي قدم ږدي
(رحمان بابا)

ایډیالېزم ټینګار کوي، چې شعور تر توک وړاندې دی او ګرده توکیزه نړۍ تر هغه وروسته منځته راغلې ده. خو دا هغه شعور دی، چې ماوراء لطبیعه (تر طبیعت اخوا) نومېږي او بشپړ حقیقت دی.

یوه ډله اډیالیستان نړۍ د پېژندلو وړ ګڼي او د انسان له شعور نه بهر یې شته والی مني دا ډله (Objective) نومیږي او وایي، ((پیدا شوې، شته، خو له منځه تلونکې هم ده)) مانا دا چې د توک ((ماده Mater)) په بشپړ له منځه تګ ګروهمن دي او اروا او جسم دوه داسې بېل واقعیتونه ګڼي، چې یو تر بله خپلواکي هم لري. دا داسې خپلواکي ده، چې اروا که څه هم په یوه پړاو کې له جسم نه بېلېږي خو هېڅکله له منځه نه ځي او تلپاتې بڼه غوره کوي.

په ایډیالیزم کې ژوند پر دوو برخو وېشل کېږي؛ لومړی هغه چې تر مرګ له مخه ده او دویمه هغه برخه چې تر مرګ وروسته پیلېږي. لومړنی ژوند ژر تېرېدونکی او بشپړېدونکی دی او دویم ژوند تلپاتې او بېپایه بڼه لري. مرګ له لومړني ژوندانه څخه د دویم پر لوري د تېرېدو یوپُل دی، چې هر ژوندی ساکښ مجبور دی چې هرومرو به یو ځل ترې تېرېږي. ((د مرګ له قانون نه هېڅ سیستم سترګې نه پټوي)).

دا فلسفه څرګندوي، چې لومړنی ژوند یا دا نړۍ د انسان د کړنو او چارو ازمېښتون او د دویم ژوندانه لپاره پیلامه ده. همدلته ده چې انسان به د خپلو کړنو پر بنسټ هڅه کوي چې د دویم ژوندانه ښه او غوره برخه (جنت) یې ورسېږي او ریښتینې سوکالي ومومي. خو هغه انسان چې په دې نړۍ کې یې د خدای له لارښوونو سره سمې چارې سرته رسولې نه وي، له بد کړوونکي ژوندانه (دوزخ) سره به مخامخېږي.

په ایډیالېزم کې یوه هغه څانګه چې نړۍ د بشري شعور زېږنده بولي او د همدغه شعور له کړکۍ نه بهر واقعیت نه مني، سبجېکټیوېسم (Subjectivism) نومېږي، چې هر څه ته مانیزه بڼه ورکوي او وایي، چې توکیزي ښکارندې نشته او دا هر څه چې موږ یې وینو له آره مانیزې دي، چې زموږ شعور زېږولي او په خپلواکه بڼه یې انځور کړي، خو دا ښکارندې له شعور پرته خپل شته والی ساتلای نه شي او انساني شعور هم نه شي کړای چې بشبړ اروايي او مانیز حقیقت وپېژني.

امين دريځ